Tre Việt - Thời gian
gần đây, dư luận xã hội phản ứng
khá gay gắt về một bản Luận văn Thạc sĩ
thuộc chuyên ngành Văn học Việt Nam, được bảo vệ
thành công năm 2010. Câu hỏi đặt ra là tại sao một luận văn đã bảo vệ thành
công mà lại khiến dư luận dậy sóng như vậy?
Luận văn Thạc sĩ (LVTS) “Vị trí của kẻ bên lề: Thực
hành thơ của nhóm Mở Miệng từ góc nhìn văn hóa” (gọi tắt là Vị trí của kẻ bên lề ) tồn tại với tính
cách một công trình khoa học được chấm điểm xuất sắc (10/10). Tuy nhiên, người
mơ hồ nhất cũng sẽ không khỏi hoài nghi về giá trị khoa học thực sự của công
trình này khi nó đi vào nghiên cứu một nhóm thơ mà“sự nổi loạn, cách tân đã thất bại, đã bị
cuộc sống chối bỏ và trên thực tế đã gần như cáo chung”, cùng với đó là những tiêu chí cơ bản nhất cần sự xác
tín khoa học trong công trình này lại đều “có vấn đề”.
1. Từ lệch
lạc về khoa học
Dễ dàng nhận thấy là, ở góc độ khoa học, LVTS này đã phạm sai lầm lớn khi chọn “Thực hành
thơ của nhóm Mở
Miệng” làm đối tượng nghiên cứu. Hãy
cùng lắng nghe dư luận về Mở Miệng: Phần đông bạn đọc bức xúc, phản đối vì không thể chịu
đựng được khi va chạm với một mớ ngồn ngộn những từ ngữ tục tĩu, bệnh hoạn, nổi
loạn, phản động, “không thể phản văn hóa hơn”, không “thơ” chút nào trong cái
được gọi là thơ của nhóm này. Không ít nhà
nghiên cứu cho rằng đây là “thứ rác rưởi được gọi là thơ”, là “làn gió thối”, “nhánh
kênh đen” cần phải đào thải. Ngay trong LVTS này cũng viết về Mở Miệng là “Lạ, Phá Phách, phá hỏng tiếng Việt, phản
kháng về chính trị, chống đối chính quyền”; Thậm chí, chủ nhân của Mở Miệng (Khúc Duy, Bùi Chát, Lý Đợi, Nguyễn
Quán) cũng
gọi thơ mình là “thơ dơ”, “thơ rác”, “thơ
nghĩa địa”… Lực lượng duy nhất nhiệt thành thổi phồng, ngoa ngôn ca tụng nhóm
này là dăm ba trang mạng ở hải ngoại (trong đó có những trang chống cộng nổi
tiếng) và một hai nhà nghiên cứu “đồng chí hướng”(?!)… Sự thực là, với một đối tượng
“đặc biệt” như Mở Miệng, nội dung của LVTS
này đã
không đem đến giá trị khoa học gì đáng kể
để cống hiến cho lý luận, thực tiễn và nền học thuật của nước nhà ngoài việc “nhân
danh nghiên cứu để ca ngợi thứ “thơ” rác rưởi”. Thế mà không biết
vì mục đích gì, tác giả luận văn lại chọn lựa đối tượng này để nghiên cứu?
Tiếp đến là sự nhập nhằng, thiếu minh bạch trong mục
đích và phương pháp nghiên cứu. Ở đây có sự mâu thuẫn, bất nhất giữa đề tài
luận văn (Vị trí của kẻ bên lề: Thực hành
thơ của nhóm Mở Miệng từ góc nhìn văn
hóa)
với nội dung được khẳng định nhiều lần:“Tính khách
quan của nghiên cứu không được đề cao… Nỗ lực của tôi là nỗ lực của kẻ quan sát
và tái hiện, dưới góc nhìn cá nhân”.
Làm sao lại có thể đánh đồng “góc
nhìn văn hóa” với “góc nhìn cá nhân” khi một bên đại diện cho “những giá trị bền vững, những tinh hoa của
cộng đồng”5 còn bên kia chỉ là đại diện cho cái tôi của một con
người cụ thể đầy cảm tính, chủ quan và không ít cực đoan, phiến diện, khiếm
khuyết? Nhập nhằng, thiếu minh bạch giữa sự minh triết của góc nhìn văn hóa với góc nhìn
của “những kẻ bên lề” trong luận
văn khiến cho ranh giới của “trung tâm” và “bên lề”, văn hóa và phản văn hóa,
chuẩn mực và thiếu chuẩn mực, giá trị và phản giá trị, chính thống và phi chính
thống… cơ hồ vì thế mà lung lay và có nguy cơ bị đảo lộn. Rõ ràng là có một sự “chuyển
hóa” từ mục đích nghiên cứu ban đầu (văn hóa, văn học) sang một mục đích, một mưu
toan khác (chính trị)! Chuyển hóa về mục đích nghiên cứu, triển khai “góc nhìn cá nhân”, tự nguyện “đứng về phía cái bên lề” đồng nghĩa với
việc tác giả luận văn tự tước đoạt vị thế, tư cách khoa học của mình. Do đó, dẫn đến những lệch
lạc về nội dung và kết quả nghiên cứu của
đề tài này.
Lệch lạc lớn nhất về nội dung và kết quả nghiên cứu trong LVTS này
là những đánh giá đầy phiến diện, thiếu khách quan về Mở Miệng và nền văn hóa,
văn học nghệ thuật Việt Nam
2. Đến sự
cực đoan về chính trị
Sau khi hoàn thành việc
bảo vệ, Vị trí của kẻ bên lề còn được
“tái chế” để đăng đàn trên một trang web ở hải ngoại với hình thức 5 tiểu luận
thuộc dự án “Những tiếng nói ngầm” (hoàn thành năm 2012, bút danh Nhã Thuyên) và
được một số cây bút phản động nổi tiếng cổ vũ nhiệt liệt. Điều đó hé mở phần
nào câu trả lời cho những nghi vấn về việc có hay không một mưu toan mang tính
cơ hội cá nhân núp dưới danh nghĩa khoa học? Điều này càng hiển hiện rõ ràng
hơn khi một LVTS thuộc chuyên ngành Văn học Việt Nam mà lại dung chứa không ít những phát ngôn thiếu căn cứ, quy chụp, bôi nhọ,
xuyên tạc về chính trị, tập trung chính vào tuyên truyền, đả phá, kêu gọi đòi
tự do ngôn luận, tự do sáng tạo. Hầu như trang nào trong LVTS này cũng đề cập
đến bình đẳng, tự do ngôn luận, tự do dân chủ ở Việt Nam với những câu chữ được
buông xả cùng thái độ hằn học: “Cơn hưng
phấn của thời Đổi Mới nhanh chóng biến thành nỗi hụt hẫng vì sự thắt chặt lại
của chính sách, với Đại hội Đảng VII năm 1991” và những mỉa mai đầy ngạo
mạn “Chiếc bánh vẽ của Nhà nước về đổi mới và tự do bị hoài nghi”. Đáng nói là, luận văn còn quy kết một cách đầy cực
đoan, cảm tính khi cho rằng nguyên nhân dẫn đến mất tự do trong nghệ thuật là
bởi “chính quyền vẫn đòi hỏi nghệ thuật
phải thống nhất bởi ý thức hệ đơn nhất là chủ nghĩa Mác”; Khi một nhà thơ tài năng đã bị đẩy đến chỗ
phải tự quyết định bên lề hóa chính mình, có thể coi đó là dấu hiệu của ‘thời
loạn’…”. Với lời lẽ như vậy, cái gọi là công trình khoa học
này đã cố tình “đổi màu” từ chính luận sang tà luận một cách sống sượng, khiên
cưỡng. Cần nói rõ là Đảng Cộng sản Việt Nam không tạo ra bất kỳ “vùng cấm” (chữ dùng trong luận văn) nào trong nghiên
cứu khoa học và sáng tạo văn chương, Nghị quyết Trung ương 5 (khóa VIII) đã khẳng định đường lối của Đảng ta về văn hóa, văn nghệ
là:“Bảo đảm tự do sáng tác”, “Khuyến
khích tìm tòi, thể nghiệm mọi phương pháp, mọi phong cách…”. Tuy
nhiên, cũng cần nhấn mạnh rằng văn hóa, văn nghệ cũng có quy định, lề lối và
giới hạn của nó, nghĩa là mọi sáng tạo phải trên cơ sở “Cổ vũ cái đúng, cái tốt, cái đẹp trong quan hệ giữa con người với con
người, giữa con người với xã hội, với thiên nhiên; phê phán những thói hư tật
xấu, lên án cái xấu, cái ác”, bên cạnh đó, người nghệ sĩ cũng phải “nêu cao trách nhiệm công dân, trách nhiệm
xã hội” và kiên quyết “Bài trừ các
khuynh hướng sáng tác suy đồi, phi nhân tính”4. Hãy nhìn vào lịch sử để hiểu rằng, tại sao chúng ta kiên định đi theo ánh sáng soi đường
chỉ lối của Chủ nghĩa Mác – Lê-nin, tư tưởng Hồ Chí Minh, sự lãnh đạo toàn diện của
Đảng Cộng
sản Việt Nam mà không phải một sự đa
nguyên về ý thức hệ nào khác! Nếu không đứng vững trên đôi chân lịch sử và thực
tiễn, không nêu cao trách nhiệm công dân, trách nhiệm xã hội trong ngòi bút và
quá trình nghiên cứu đề tài thì kết quả thu được cũng chỉ là những “tà văn” phi
khoa học, là minh chứng cho những nhận thức lệch lạc, méo mó, vô trách nhiệm
của một công dân, một trí thức chối bỏ lịch sử, chà đạp lên thành quả của cách
mạng và sự nghiệp đổi mới, sự nghiệp xây dựng và bảo vệ Tổ quốc.
Có thể nói, bản luận văn đã xúc phạm nghiêm trọng đến hình
ảnh nhà giáo và truyền thống vẻ vang trong sự nghiệp trồng người của một trường
sư phạm danh tiếng trên phạm vi cả nước. Sẽ thật khó mà lường hết những hệ lụy mà
Vị trí của kẻ bên lề đã và đang ảnh
hưởng đến những người tiếp cận trực tiếp với nó như một tài liệu tham khảo
chính thống trên thư viện nhà trường. Song, những hệ lụy hiển nhiên trước mắt
mà chúng ta có thể thấy chính là: Thứ
nhất, làm méo mó nhận thức của những người trẻ (còn ít trải nghiệm, thiếu
bản lĩnh) về thực tế chính trị, xã hội, văn hóa của đất nước hiện nay trong sự
nghiệp đổi mới, xây dựng và bảo vệ Tổ quốc; Thứ
hai, gây hoang mang trong nhận thức của thế hệ trẻ về những chuẩn mực giá
trị, chuẩn mực thẩm mỹ của sáng tạo nghệ thuật (thế nào là đúng/sai, đẹp/xấu,
nhân văn/ phản nhân văn…); Thứ ba,
đem đến cho họ khuôn mẫu của một công trình khoa học (đạt xuất sắc) nhưng lại đầy
sai lầm, lệch lạc, v.v.
Một câu hỏi lớn được đặt ra là: sự lệch lạc, “tự diễn
biến”, “tự chuyển hóa” ở một cá thể là điều dễ nhận diện nhưng còn trách nhiệm của một Hội đồng chấm LVTS? Cách ứng xử của những nhà
quản lý trước vấn đề được dư luận quan tâm sẽ ra sao? Làm thế nào để hình ảnh
của nhà trường sư phạm và ngành giáo dục được bảo vệ? Những tư tưởng “tự diễn
biến” đội lốt văn chương có bị phê bình, lên án trên cả phương diện khoa học và
quản lý?, v.v.
Sự thực thì văn chương là một câu chuyện dài. Giá trị,
cống hiến của một tác phẩm, một cái tên không nằm ở sự xưng tụng của bất cứ cá
nhân nào mà sẽ được khẳng định bằng sức sống của mỗi tác phẩm trong lòng công
chúng. Chỉ mong sao những ai đang đứng ở vị trí của nhà giáo, nhà văn, nhà khoa
học, nhà tư tưởng hãy cùng suy nghĩ về lời nhắc nhở của Lỗ Tấn: “Một người thầy thuốc kê đơn bậy chỉ giết
chết có một người, làm một viên võ tướng điều
binh khiển tướng bậy chỉ nướng hết một đạo quân, còn làm một nhà văn viết bậy
sẽ di hại tới hai, ba thế hệ” để trên cơ sở đó, có trách nhiệm hơn với ngòi bút của
mình, phấn đấu viết lên những tác phẩm văn học, nghệ thuật, những công trình
thuộc khoa học xã hội và nhân văn “đáp ứng
nhu cầu tinh thần lành mạnh, đa dạng và bồi dưỡng lý tưởng, thị hiếu cho công
chúng, đặc biệt là thế hệ trẻ”, góp sức xây dựng
và phát triển nền văn học nghệ thuật Việt Nam tiên tiến, đậm đà bản sắc dân tộc
trong tình hình mới.
