"Bắc kim thang
cà lang bí rợ" có thể được coi là câu hát cửa miệng của tất cả chúng ta
thời thơ ấu, thế nhưng mấy ai hiểu được ý nghĩa sâu xa của nó, thậm chí tôi dám
cam đoan đến hơn 90% chúng ta hát sai câu hát này.
Bạn có bất ngờ khi biết sự thật chứ?
(ảnh minh họa)
Trước
khi tìm hiểu thế nào là “bắc kim thang, cà lang bí rợ”, tôi xin kể lại một câu
chuyện cổ tích mà mình nghe được trong chuyến đi công việc tại Long Xuyên
khoảng 5 năm trước.
Người
kể câu chuyện này là một cụ bà khoảng gần 80 tuổi, tụ tập cháu chắt lại rồi vừa
ngồi bỏm bẻm nhai trầu vừa kể chuyện. Chắc hẳn rằng nghe xong mọi người sẽ hiểu
thêm về việc mà chúng ta đang bàn tới ở đây.
Chuyện kể như sau:
“Ngày xửa ngày xưa, ở một làng quê nọ,
có hai người bạn làm nghề buôn bán cùng nhau. Một người đi soi đèn bắt ếch về đêm, còn
anh kia thì chuyên đi bán dầu thắp đèn vào rạng sáng.
Nhà họ dựng trên một cù lao nhỏ ven
sông, tách biệt với làng xóm, muốn đi vào chợ làng phải đi ngang một cây cầu
khỉ vắt vẻo. Do hoàn cảnh đơn chiếc, nên hai anh cũng thân thiết với nhau.
Có lần vì mẹ già của anh bán ếch bệnh
mà không có tiền chạy chữa nên qua đời, anh bán dầu liền bỏ tiền ra giúp
đỡ ma chay mà không hề
tính toán, vì thế mà anh bắt ếch càng quý trọng tình bạn của anh bán dầu.
Một đêm nọ, trong lúc đi làm việc, anh
bắt ếch nghe tiếng kêu thảm thiết phát ra từ một cái bẫy trên đồng. Tính tò mò,
anh lại mở ra coi thì phát hiện ra hai con chim le le và bìm bịp nằm trong bẫy,
do chúng giành ăn với nhau mới bất cẩn rơi vào bẫy của con người.
Hai con chim ra sức năn nỉ anh bắt ếch
mở bẫy tha cho mình, rồi hứa sẽ đền ơn báo đáp. Vốn là người có tính nhân từ,
anh bắt ếch cũng xuôi lòng rồi giải thoát cho chúng.
Vài ngày sau, hai con chim cùng bay đến
nhà anh bắt ếch để cảnh báo cho anh biết tai ương sắp đến. Chúng nghe được hai
con ma da ở sông bàn với nhau rằng sẽ kéo chân anh bán dầu và anh bắt ếch, cho
hai anh chết, thế mạng cho chúng để chúng được đầu thai.
Vì hai con ma này chết đã lâu, nếu
trong 7 ngày không bắt được người thay thế sẽ bị hồn phách tứ tán, không được
đầu thai nữa. Thêm vào đó, ma da cũng chỉ có thể bắt hai anh khi trời vừa rạng
sáng, lúc anh bán dầu ra chợ và lúc anh bắt ếch về nhà, bởi vì khi mặt trời lên
thì chúng không còn ma phép.
Ban đầu anh bắt ếch đem cớ sự nói anh
cho bán dầu nghe, khuyên anh nên ở nhà, nghỉ bán một tuần lễ, nhưng anh bán dầu
lại không tin, cho rằng đấy là mê tín vớ vẩn, trên đời không có ma, quỷ.
Theo lời le le và bìm bịp, anh bắt ếch
viện cớ đến ngày cúng mẹ, gọi anh bán dầu qua nhà tiệc tùng ăn nhậu, chuốc cho
anh say mèm đến mức sáng hôm sau không ra chợ bán được. Ngày kia lại lấy cớ
sang nhà cảm ơn anh bán dầu đã giúp đỡ, lại bày tiệc ăn uống no say, trì hoãn
việc đi ngang cây cầu kia.
Hôm ấy là ngày cuối cùng của thời hạn 7
ngày ma da bắt hồn, do say xỉn nhiều ngày liền nên anh bắt ếch ngủ quên. Anh
bán dầu sực tỉnh vào sáng sớm, nhận ra mình đã bỏ buôn bán mấy ngày liền bèn
nhanh chóng quẩy hàng ra chợ.
Do bước vội vàng qua cầu khỉ cheo leo,
lại bị bọn ma da biến phép cho cầu trơn trượt nên sẩy chân rơi xuống nước mà
chết. Anh bắt ếch vì tiếc thương bạn nhưng do còn sợ bọn ma da nên phải đợi hết
một ngày sau mới dám vớt xác bạn lên mà làm ma chay.
Thấy ân nhân của mình đau lòng, le le
và bìm bịp cũng bay đến, cất tiếng kêu thảm thiết như tiếng kèn trống đám ma để
tiễn biệt một người chết oan”.
Chú
bán dầu, qua cầu mà té. Đọc hết truyện cổ tích này thì có lẽ mọi người đều sáng
tỏ vì sao trong bài đồng dao “Bắc kim thang” có 4 câu cuối là:
Chú
bán ếch, ở lại làm chi.
Con
le le đánh trống thổi kèn,
Con
bìm bịp thổi tò tí te tò te.
Thực
chất là để diễn tả lại câu chuyện cổ tích đề cao tình bạn và tính chất cứu vật
vật trả ơn của người xưa.
Thế
nên vấn đề còn lại nằm ở hai câu:
Bắc
kim thang, cà lang bí rợ
Cột
qua kèo, là kèo qua cột.
Ở
câu đầu tiên, “cà, lang, bí rợ” là để chỉ cho 3 loại củ, quả có cùng một đặc
tính là thuộc họ dây leo, trái cà, khoai lang và bí rợ. Đặc biệt với từ bí rợ,
là một từ thuần chất của miền Nam ,
cũng đã nói lên xuất xứ của bài đồng dao này là từ miền Tây Nam bộ.
Nói
đến “bắc kim thang” thì phải hiểu hơi “hàn lâm” một chút, là từ kim thang ở đây
hiểu cho đúng phải là cái thang hình chữ KIM -金- tức là hình tam giác cân. Từ “kim tự tháp” cũng là bắt nguồn từ
chữ “kim” này mà có, do chỉ hình dạng cái tháp của người Ai Cập cổ là hình tam
giác cân.
Còn
cái “kim thang” của con nít ngày xưa là do người lớn dùng hai thanh tre dài,
bắt chéo vào nhau tạo thành một hình tam giác cân rồi cắm trên mặt đất, cách
vài mét lại đặt một cái như vậy, tạo thành một hàng dài. Bản thân của cái kim
thang này trở thành một cái cột (do không có cây cột dựng đứng giữa nên hai
thanh tre chéo vào trở thành cột luôn). Những cái kim thang được nối vào nhau
bởi cái “vì kèo” là những thanh tre chạy dọc theo giàn, cứ như thế tạo thành
một giàn cốt là để cho cà, lang, bí rợ leo lên mà sinh sôi, phát triển.
Vậy
“cột qua kèo, kèo qua cột” là chỉ mối quan hệ gắn bó vào nhau của hai vật thể.
Cả câu “bắc kim thang, cà lang bí rợ, cột qua kèo, là kèo qua cột” cốt để miêu
tả mối quan hệ keo sơn, quấn quít, gắn bó vào nhau của anh bán dầu và anh bán
ếch ở bốn câu sau.
Cả
bài đồng dao này được viết lại dựa trên câu chuyện cổ tích kia, nên cách lý
giải cũng vì thế mà nên hiểu cho đúng. Tuy nhiên trải qua thời gian dài, người
lớn không còn kiên nhẫn để giải thích cho con trẻ hiểu về truyện cổ tích kia,
thế nên bài đồng dao “bắc kim thang” cứ thế mà lưu truyền, gây ra sự hoang
mang, khó hiểu cho người nghe.
Bên
cạnh đó, cũng còn nhiều lời bàn, tranh cãi xung quanh việc lý giải ý nghĩa cho
bài đồng dao này. Điển hình là ông Nguyễn Hữu Hiệp ở An Giang đã phát biểu
trong hội thảo khoa học tại trường Đại học Cần Thơ năm 2003, rằng hiểu cho đúng
thì bài đồng dao này phải được hát là:
Bắt
kim than, cà lang bí rợ
Cột
quai chèo, chèo qua chèo lại,
Bắt
ngựa ô, chạy vô vườn mít,
Hái
lá mít, chùi đít ngựa ô.
Tuy
nhiên cách giải thích này lại khập khiễng và vô cùng tối nghĩa, khó hiểu.
Vậy
nên tôi mới mạn phép truy tìm nguồn gốc, đọc và thẩm định rồi giải thích để mọi
người hiểu hơn về bài đồng dao này. Nếu mọi người thấy cách lý giải này là hợp
lý thì nhớ đặng mà con cháu có hỏi, thì ta biết trả lời rằng vì sao trẻ con hay
hát:
Bắc
kim thang, cà lang bí rợ,
Cột qua
kèo, là kèo qua cột…
Theo Đất Việt